Zamki niższej rangi - zamek krzyżacki w Morągu - (Ordensburg Mohrungen)
To co przez lata uchodziło za zamek krzyżacki w Morągu, było właściwie już budynkami nowożytnymi. Z czasów krzyżackich kryły one tylko resztkę bramy wjazdowej i część budynku bramnego, dobrze ukryte pod grubą warstwą tynku. Co ciekawe gotycka brama umiejscowiona była kilkanaście metrów na prawo od tej, którą wjeżdżało się na dziedziniec w czasach nam współczesnych. Główne zabudowania całkiem niemałej warowni zakonnej nie dotrwały do naszych czasów. Niektóre źródła datują powstawanie budowli już na schyłek wieku XIII, ale murowany zamek jest znacznie młodszy i jego budowę należy ocenić na drugą i trzecią dekadę wieku XIV, a prace wykończeniowe trwały prawie do końca lat siedemdziesiątych tegoż wieku. Pierwotnie była to prawdopodobnie drewniano-ziemna budowla, w której ewentualnie stopniowo wprowadzano elementy murowane. Na budowę założenia wykorzystano wysunięty szeroki cypel jeziora Morąskiego, co podnosiło jego wybitnie obronne właściwości.
Od początku budowany był jako siedziba urzędnika krzyżackiego niższej rangi, wpierw prokuratora, później wójta, ale i tak powstało założenie dość duże, jak na jego rangę. Zamek główny miał kształt wydłużonego nieregularnego pięciokąta, otoczony był parchamem i nawodnioną fosą, jego wymiary to 55 x 75 m. Wjazd umiejscowiono od północnego zachodu przez budynek bramny, do którego przerzucono most zwodzony oparty na dwóch kamiennych kroksztynach. Co ciekawe budynek ten jest ewenementem w całym krzyżackim budownictwie zamkowym jako samodzielny i nie zintegrowany z domem głównym. Oprócz bramy była w nim też furta z małym mostem zwodzonym, podnoszonym za pomocą długiej belki drewnianej (krokwi). Główny most również podnoszony był na dwóch krokwiach, co zresztą było dość typowe dla średniowiecznego budownictwa obronnego. Od tejże strony zamek sąsiadował z miastem, od którego był odgrodzony przekopana fosą. Pierwotna brama wjazdowa zachowana do dzisiaj była po zachodniej stronie murów, a droga na dziedziniec obiegała ściany budynku głównego i wchodziła przez otwór bramny w skrzydle wschodnim. W późniejszych czasach prawdopodobnie ją zamurowano, a wjazd przeniesiono kilkanaście metrów bardziej na wschód na środek muru północnego i prowadził on bezpośrednio na dziedziniec. W narożniku południowo zachodnim murów zewnętrznych parchamu wybudowano prostokątną basztę, a w południowo wschodnim cylindryczną. Niektóre źródła wymieniają przedzamcze ulokowane po południowej stronie zamku nad jeziorem, na którym to miały znajdować się zabudowania gospodarcze, nawet z młynem przemiałowym. Musiałby do niego prowadzić jakiś wjazd, ale jak na razie śladów takowego nie potwierdzono. Obecnie poziom wody w jeziorze jest niższy i jego części uległy wysuszeniu, co zasadniczo zmieniło przebieg linii brzegowej. Możemy więc postawić tezę, iż zapleczem gospodarczym zamku było samo miasto, które powstawało równolegle z nim.
Budynek główny składał się pierwotnie z jednego skrzydła, później dobudowano jeszcze dwa krótsze. Skrzydło południowe o wymiarach 31x11 m było podpiwniczone i posiadało prawdopodobnie co najmniej trzy kondygnacje nadziemne. W nim to prawdopodobnie znajdowały się najważniejsze pomieszczenia zamkowe, tzn. kaplica w części wschodniej, kapitularz, a możliwe, że umieszczono w nim również refektarz, choć często w zamkach tej rangi jedno pomieszczenie spełniało obydwie funkcje. Z uwagi na brak zachowanych źródeł, które mogłyby to potwierdzić, pewności takiej jednak nie ma. Skrzydło to zorientowane było na osi południowy zachód, południowy wschód, ściany pierwszego narożnika zbiegały się pod kątem prostym, a przeciwległego pod kątem ostrym, stąd też ściana zewnętrzna miała 31 m, a wewnętrzna 28,5 m długości. Pomieszczenia przyziemia prawdopodobnie posiadały sklepienia krzyżowo-żebrowe, co do sklepień na wyższych piętrach nie mamy danych. Pozostałe dwa skrzydła pierwotnie były wysokimi murami kurtynowymi, a jako budynki rozbudowano je po podniesieniu rangi zamku do wójtowskiego. Równie dobrze ich rozbudowa mogła nastąpić już po pokoju toruńskim, a nawet po sekularyzacji zakonu. Rozplanowanie i przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń nie jest znane.
Zamek w Morągu pierwotnie był siedzibą prokuratora, a od roku 1331 urzędował w nim wójt krzyżacki, podległy komturowi w Brodnicy. Krótko przez okres sześciu lat po podpisaniu II Pokoju Toruńskiego Morąg uczyniono komturią, przeniesioną z Elbląga, po czym utracił tę rangę na rzecz Pasłęka. Po zwycięstwie grunwaldzkim w roku 1410 Jagiełło bez walki przejął zamek, ale po odejściu armii królewskiej zwrócono go Zakonowi. Następna wojna tzw. „głodowa” znów spowodowała zdobycie warowni przez wojska polskie, które dokonały w nim znaczących zniszczeń, po czym go opuściły. W 1454 oddziały zbrojne „Związku Pruskiego” oblegały zamek i zdobyły go po dwóch dniach. Krzyżacy pod wodzą komtura elbląskiego i zarazem Wielkiego Szpitalnika Henryka Reuss von Plauena (nie tego co uszedł spod Grunwaldu i obronił Malbork przed Jagiełłą) po czteromiesięcznym oblężeniu zdobyli twierdze w roku 1461. Niestety w tymże zamku dokonał on żywota już jako Wielki Mistrz dostając ataku apopleksji po złożeniu hołdu królowi polskiemu. II Pokój Toruński pozostawił Morąg w granicach Państwa Zakonnego. Zamek w Morągu jeszcze dwukrotnie przechodził z rąk do rąk w 1479 r. i w 1520. Po sekularyzacji zakonu pozostał w granicach Prus Książęcych i stał się siedzibą rodu von Dohna jako siedziba starostwa. Za ich urzędowania dokonano w nim wielu przeróbek i przebudów. Na początku XVII w, siedzibę starostwa przeniesiono do nowo wybudowanego pałacu i zamek powoli popadał w ruinę. Wojny polsko-szwedzkie skutkowały dalszą destrukcją zamku, który w wieku XIX rozebrano, pozostawiając część budynków posadowionych na północnym ciągu murów i część dobudowanego w wieku XVI skrzydła wschodniego. Z czasów krzyżackich zachowały się relikty bramy wjazdowej, część ścian budynku bramnego, fundamenty głównego budynku południowego skrzydła, dolne partie murów obwodowych z basztami i fundamenty pozostałych skrzydeł zamkowych.
Rekonstrukcje elewacji na podstawie materiałów Piotra Matuszewskiego, z wykorzystaniem rysunków Conrada Steinbrechta.
Rzut przyziemia – Piotr Matuszewski
Zdjęcia – internet.
Pozwalam na bezpłatne wykorzystywanie moich rysunków do niekomercyjnych publikacji, pod warunkiem podania imienia i nazwiska autora (Jerzy Orłowski), jak również odnośnika do tejże strony.