Zamki konwentualne znad Zalewu Wiślanego Elbląg
Pierwsze kasztele na planie czworokąta powstały jako zamki znad Zalewu Wiślanego drugiej połowie XIII w. Budowle te jako osobną grupę wyróżnił jako pierwszy niemiecki badacz architektury krzyżackiej Bernard Schmidt. Wszystkie one oprócz lokalizacji wokół lub nieopodal zalewu miały wiele wspólnych cech takich jak: rzut na bazie czworokąta, ustawienie trzech głównych skrzydeł pod kątem prostym, dekoracje przy użyciu cegły glazurowanej, różnego rodzaju fryzy literowe. Najistotniejszą jednak dla nich cechą wspólną była trójskrzydłowość domu konwentualnego. Później przekształcono je wszystkie w budowle czteroskrzydłowe, ale pierwotnie planów takich nie było. Do grupy należały domy konwentualne w Malborku, Pokarminie, Królewcu, Lochstedt i poniekąd w Elblągu, choć ten ostatni jako najstarszy, nie miał wykształconych jeszcze wszystkich kątów prostych. Charakteryzował je wszystkie także bardzo wysoki kunszt artystyczny wykonania portali wejściowych do kaplic zamkowych, zdobionych właśnie glazurowanymi cegłami i licznymi motywami figuralnymi. Oczywiście jedyny oryginalny w pełni zachowany taki portal posiada kasztel malborski, ale wykopaliska i pozyskane artefakty oraz przedwojenne zdjęcia i opisy wskazują, że w innych budowlach były one równie wspaniałe. Zaczęto też na większą skalę stosować cegłę zendrówkę wypalaną na czarno tworząc z początku ściany jakby nakrapiane, co miało w jakiś sposób urozmaicić ich monotonną surową ceglaną fakturę. Powszechnie stosowano też wypełnione tynkiem blendy, czyli ślepe pionowe wgłębienia w ścianach zakończone łukami, czy też poziome wgłębienia wypełnione wmurowywanymi kształtkami z cegły, układanymi we wzory np. koniczynę, czy lilie. Do końca XIII wieku, gdy surowe reguły zakonne były skrupulatnie przestrzegane układ trójskrzydłowy zamków był wystarczający i dopiero w wieku następnym, gdy następowało sukcesywne poluzowywanie tego reżimu, zaistniała potrzeba wyposażania ich w nowe pomieszczenia użytkowe. Powstawały wtedy przede wszystkim osobne mieszkania dla komturów, większe kuchnie, zbrojownie i pomieszczenia dla gości zakonu, którzy licznie przybywali by uczestniczyć w krucjatach. Zwiększały swoją powierzchnie magazyny żywności i co za tym idzie trunków w postaci win i miodów, bo braciszkowie folgowali sobie coraz bardziej ochoczo. Budowano na terenie przedzamczy również browary. Do dnia dzisiejszego przetrwał tylko jeden z tych zamków stołeczny Malbork, ale to już całkiem inna historia. Najstarszym i najważniejszym zamkiem z tej grupy był budowany od 1246 roku Elbląg (Ordensburg Elbing). Nie dość, że najprawdopodobniej posiadał największy dom główny (78x65m), to w wieku XIII najobszerniejsze było całe założenie zamkowe. Zamek do 1309 roku był siedzibą mistrza krajowego, co czyniło go centralnym ośrodkiem władzy w nowo powstałym państwie zakonnym w Prusach. Po ustanowieniu Malborka siedzibą Wielkiego Mistrza zakonu, czyli de facto stolicą państwa, komtur elbląski dzierżył funkcję Wielkiego Szpitalnika, czyli jakby to dzisiaj określono ministra zdrowia. Tam też musiała się mieścić główna infirmeria zakonu (szpital centralny), mimo że, Wielką Infirmerię mamy w zamku malborskim. Podczas trwania wielkiego powstania w Prusach, które wywołało Wojnę Trzynastoletnia Elbląski zamek został rozebrany przez zbuntowanych mieszczan, z tej samej przyczyny, co zamki w Toruniu, Gdańsku, Bartoszycach czy Grabinach. Badania archeologiczne prowadzono przed 1945 rokiem przez Niemców, a także w latach 1976-1985, pozwoliły odtworzyć budowlę w ogólnych zarysach, ale nie były na tyle kompleksowe aby pozwoliły na pełną rekonstrukcję zamku. Wiadomo, że główny dom konwentu był czteroskrzydłowy, poszczególne skrzydła ustawiono wobec siebie pod różnymi kątami, czyli rzut budynku nie był prostopadłościanem. Nie stwierdzony, czy posiadał bergfried. Na pewno posiadał kościół zamkowy, bogato zdobiony i wyposażony. Z wykopanych artefaktów, wynika, że portal prowadzący do kościoła zamkowego, był bogato zdobiony, podobnie jak w Malborku, czy Lochstedt, z wykorzystaniem technik glazurowania różnymi kolorowymi elementami ceramicznymi. Do budowy sklepień, czy otworów okiennych zastosowano specjalnie kształtowanych ręcznie cegieł o wyrafinowanych wzorach. Zamek był czteroczłonowy, z trzema przedzamczami: północnym, zachodnim i południowym. Wjazd prawdopodobnie znajdował się od strony przedzamcza północnego. Do dnia dzisiejszego z elbląskiej warowni zachował się jeden większy budynek, dwie sklepione piwnice i relikty bramy. Wszystkie te budowle znajdują się na przedzamczu północnym.
Elewacje z wykorzystaniem rysunków C. Steinbrechta
Plan Elbląga wg. C. Steinbrechta
Plan zamku wg. T. Torbusa
Pozwalam na bezpłatne wykorzystywanie moich rysunków do niekomercyjnych publikacji, pod warunkiem podania imienia i nazwiska autora (Jerzy Orłowski), jak również odnośnika do tejże strony.