Zamki niższej rangi - zamek krzyżacki w Sztumie.
Patrząc na rzut zamku wójtów krzyżackich zamku w Sztumie (ordensburg Stuhm), widzimy podobieństwo do wczesnego nieregularnego konwentualnego „przedkasztelu” w Pokrzywnie. Budowle te dzieli jednak 70 lat różnicy, jeśli porównać daty ich budowy. O ile tamten był jednym z pierwszych wybudowanych zamków przez Zakon, jeszcze w połowie wieku XIII, to warownia w Sztumie powstała już w szczytowym okresie rozwoju państwa krzyżackiego, około roku 1330 (według najnowszych badań pod kierunkiem Muzeum Zamkowego w Malborku jednak około 30 lat później). Obydwa mają jednakowoż wiele cech wspólnych, jak na przykład układ przestrzenny na planie wieloboku, jak również funkcje, które pełniły w pewnych okresach. Oba były swoistymi sanatoriami, czy może inaczej domami opieki socjalnej, dla starszych wiekiem braci rycerzy. Sztum jednak zasadniczo miał pełnić podstawową rolę kurortu letniego dla Wielkich Mistrzów. W takim też charakterze miał być budowany od początku, a możliwe, że ufundowany był w dużej mierze był przez Albrechta, arcyksięcia austriackiego. Posiadał nawet swój mini zwierzyniec z lwem i wielbłądem.
Budowlę posadowiono na jednej wyspie, pomiędzy dwoma jeziorami, w miejscu gdzie podobno uprzednio znajdował się gród pruski. Nie skorzystano jednak z istniejących reliktów poprzedniego założenia obronnego, i po splantowaniu i podniesieniu terenu wzniesiono zupełnie nową budowlę. Badania archeologiczne nie potwierdziły istnienia grodu na terenie zamku. Pierwotnie zespół zamkowy składał się z dwóch części, zamku właściwego i rozległego przedzamcza, które jednak z czasem zostało przekształcone w obronne miasto. Części te oddzielono przekopaną fosą. Zamek stał się później budowlą samodzielną, gdzie budynki gospodarcze ulokowano wewnątrz murów głównego założenia, co było jednak pewnym wyjątkiem w budownictwie zakonnym. Posiadał rzut rozległego nieregularnego sześcioboku, gdzie od strony miasta (zachodniej) był tylko wysoki na 10 m mur kurtynowy. Główny budynek, mieszczący najważniejsze pomieszczenia znajdował się w skrzydle południowym miał wymiary 52x11m, był podpiwniczony poprzedzał go parcham. Znajdować się w nim miała duża sala biesiadna, (11,8x8,80m) nazwana „Wielkim Refektarzem”, co prawda nie tak okazała jak ta na zamku średnim w Malborku, ale też i ranga zamku nie była tak wysoka. Poza refektarzem, w tym skrzydle umieszczono, od wschodu kaplicę i mieszkania dla goszczących rycerzy. Dolne partie wymurowane zostały ze zwiezionych i obrobionych kamieni polnych, główną kondygnację i koronę murów wykonano z cegły. Pod dachem biegły chodniki straży ze strzelnicami. Dachy były dwuspadowe, pokryte dachówką ceramiczną. Skrzydło wschodnie mieściło komnaty gościnne Wielkiego Mistrza i posiadało jedyny w zamku krużganek, a możliwe, że tu też jednak była kaplica. Z tego skrzydła przed lico muru wysunięte było gdanisko w postaci wykuszu. W pozostałej części tego skrzydła była kuchnia, piekarnia i browar. Zamek posiadał prawdopodobnie trzy wieże i dwie bramy. Główna brama, częściowo zachowana, znajdowała się w skrzydle zachodnim. Na system obronny bramy składały się dwie bramy z szyją bramną, most zwodzony nad nawodniona fosą oraz wysoka kwadratowa wieża. Samo skrzydło mieściło wozownię arsenał i inne pomieszczenia gospodarczo-magazynowe. W narożniku północno-zachodnim posadowiono wystającą przed lico muru, sześciokątna wieżę, w której ulokowano celę więzienną. Skrzydło północne mogło mieścić stajnie i może oborę. Narożnik północno-wschodni wieńczyła trzecia wieża, flankująca drugi wyjazd z zamku, zabezpieczony bramą i następnym mostem zwodzonym.
Zamek przechodził różne koleje losu. Podczas wielkiej wojny z zakonem w 1410 wojska Jagiełły zdobyły i obsadziły zamek polska załoga, która opuściła go jeszcze jesienią tego roku, oddając Krzyżakom. Podczas powstania antykrzyżackiego 1454 roku zamek znów został zdobyty po długotrwałym oblężeniu, gdy obrońcom zabrakło pożywienia i środków obrony. Krzyżacy znów odzyskali twierdzę po klęsce wojsk polskich pod Chojnicami. Drugi pokój toruński przydzielił Sztum Polsce i aż do 1772 był miejscem urzędowania polskich starostów. "Potop Szwedzki" tradycyjnie zrujnował i zdewastował zamek. Władze pruskie po przejęciu zamku, umieściły w nim różne urzędy, takie jak sąd, więzienie i starostwo. W wieku XIX dokonano licznych wyburzeń murów, wież i bram zamkowych. Ocalał główny budynek, jednak mocno przebudowany, przez co stracił swój średniowieczny charakter. Zachowały się też relikty murów wymurowane z kamienia, oraz właściwie cały układ przestrzenny głównego zamku.
Plany na podstawie rysunków Conrada Steinbrechta - Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen ein Heimat-Ausweis der Deutschen im Osten.
Aksonometria i rysunek moje.
Zdjęcia - internet.
Pozwalam na bezpłatne wykorzystywanie moich rysunków do niekomercyjnych publikacji, pod warunkiem podania imienia i nazwiska autora (Jerzy Orłowski), jak również odnośnika do tejże strony.