Klasyczne kasztele w pełni rozwinięte - zamek krzyżacki w Radzyniu Chełmińskim.
Zamek komturski w Radzyniu Chełmińskim (schloss Rheden, ordensburg Reden)), uważany jest przez znawców tematu za modelowy wzór krzyżackiego konwentualnego kasztelu. W zasadzie jest to prawdopodobnie trzecia budowla krzyżacka, postawiona na tym terenie, choć nie znamy tak naprawdę dokładnego miejsca położenia pozostałych. Obecny zamek został najprawdopodobniej wybudowany w latach między 1310-1330 i jest bezpośrednim rozwinięciem formy zamku w Gniewie, możliwe też że został zaprojektowany i zbudowany przez ten sam warsztat budowlany. Warsztat ten mógł być również odpowiedzialny za realizację budowy zamku w Brodnicy oraz rozbudowy zamków zarówno w Toruniu jak i Malborku po roku 1308, na co wskazuje podobieństwo zastosowanych tam form architektonicznych. Stanowi obecnie daleko posuniętą ruinę, ale za to w ogromnej większości zachował średniowieczną substancje zabytkową (poza partiami dobudowanymi w celu zadaszenia kościoła i zabezpieczenia zachowanych murów w celach konserwatorskich), a Ilość ocalałych murów, elementów dekoracyjnych pozwala nam pokusić się o daleko idącą rekonstrukcje całego założenia. Całe założenie składa się z zamku wysokiego oraz trapezoidalnego przedzamcza południowego i przedzamcza wschodniego o nierozpoznanym kształcie.. Zamek stanowi kulminację rozwoju budowli tego typu, w której zarówno niemal idealny geometryczny rzut, doskonała harmonia elewacji i bogactwo detalu architektonicznego stawia go na szczycie drabiny rozwojowej tradycyjnych kaszteli krzyżackich. Główny dom konwentu, czyli zamek wysoki ma boki na rzucie prawie kwadratu o bokach 49,4 x 49,6m, z wieżyczkami wysuniętymi przed czoło elewacji. Trzy były podobne, sięgające ponad szczyty dachów zamkowych, zakończone krenelażem i wysmukłym zwieńczeniem w kształcie piramidy. Czwarta była niższa, sięgająca korony muru kurtynowego, osłaniającego potężny bergfried. Oktagonalna wieża ostatecznej obrony nie przylegała bezpośrednio do murów zewnętrznych domu konwentualnego, lecz była od nich nieco oddalona, a wejście do niej było możliwe jedynie po drewnianej, podnoszonej kładce. Nie znamy niestety ani wysokości, ani wewnętrznej jej budowy i możemy się tylko domyślać, że była zwieńczona krenelażem. Skrzydło południowe najbardziej reprezentacyjne miało typowy rozkład pomieszczeń, w części wschodniej kaplicę (kościół), pośrodku pomieszczenie przejściowe, a od zachodu refektarz. Sklepienie nad kościołem było gwiaździste, a rozwarte zamkniecie prezbiterium jest jedynym tego typu przykładem w zamkach krzyżackich. Po lewej stronie trzyprzęsłowego kościoła, w ścianie, znajduje się małe okienko od celi pokutnej, po prawej od prezbiterium, wejście do zakrystii, którą umieszczono w wieżyczce naroznej Kapitularz posiadał sklepienie gwiaździste, z nietypowym żebrem przewodnim, o gwiazdach sześcioramiennych, co było drugim przykładem tego typu, po kapitularzu malborskim. Kościół i refektarz zwieńczone były ozdobnymi szczytami. Na osi skrzydła była nisza bramna z bramą i prowadnicami brony. Do tejże bramy prowadziła szyja bramna od parchamu, w którym była wieża bramna. We wschodnim skrzydle umiejscowiono kapitularz, a w zachodnim dormitorium. Wnętrza zamkowe, portale, zwieńczenia sklepień zdobiły bogate dekoracje architektoniczne z kamienia naturalnego i sztucznego oraz kolorowe glazurowane cegły. Ogólnie wystrój uchodził za artystycznie finezyjny. Zamek otaczał parcham zwieńczony murem, na którym od zachodu umieszczono wsparty na czterech kroksztynach, wystających nad nawodnioną fosą dansker. Cała elewacja ścian zewnętrznych zamku wysokiego była ozdobiona zendrówkami wymurowanymi we wzory rombowe. Wzory tego typu stosowano już później w większości późniejszych kaszteli i zamków niższej rangi, choć były wyjątki. Zamek oparł się wojskom Jagiełły po zwycięstwie grunwaldzkim, a zdobyty został dopiero po ich powrocie spod Malborka, po czym po I pokoju toruńskim zastał przekazany Zakonowi. Opanowany przez zbuntowany Związek Pruski w 1454 roku, obsadzony został przez załogę królewska, która obroniła zamek przed Krzyżakami, by po drugim pokoju przejść już w posiadanie polskich starostów. Podczas potopu szwedzkiego uległ poważnemu zniszczeniu, a dzieła zniszczenia dopełniły władze pruskie po 1772 roku, przeznaczając budowlę do rozbiórki na cegłę. Rozbiórkę przerwano w połowie wieku XIX, odgruzowano ruiny i nakryto kaplice dwuspadowym dachem. Po drugiej wojnie rozebrano dach nad kaplicą, uzupełniono mury do wysokości pierwotnego dachu, po czym w celu zachowania stabilności ścian położono betonowy strop, a resztę budowli pozostawiono w stanie romantycznej ruiny.
Elewacje na podstawie planów C. Steinbrechta.
Rysunki, plany C. Steinbrecht
Aksonometria moja z 1993 roku
Zdjęcia - internet.
Pozwalam na bezpłatne wykorzystywanie moich rysunków do niekomercyjnych publikacji, pod warunkiem podania imienia i nazwiska autora (Jerzy Orłowski), jak również odnośnika do tejże strony.